Τα έθιμα αποτελούν παγιωμένους τρόπους έκφρασης και υλοποίησης αντιλήψεων και νοοτροπιών σχετικών με τις μεταφυσικές και θρησκευτικές αντιλήψεις των ανθρώπων. Παρότι διαφοροποιούνται ως προς τις εξωτερικές εκδηλώσεις τους, αναλόγως του πολιτισμικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο διαμορφώνονται, συνεχίζουν να δημιουργούνται έως τις μέρες μας. 

Ένα από τα πιο δημοφιλή έθιμα του Δωδεκαημέρου είναι τα κάλαντα. Στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς υμνείται το πέρασμα από τον βαρύ χειμώνα στην επερχόμενη άνοιξη, αλλά και ο άγιος Βασίλειος, τόσο ως άγιος των γραμμάτων και της εκπαίδευσης, όσο και ως ζευγολάτης και καλλιεργητής, σε ορισμένες περιπτώσεις. Στο πρώτο μέρος των καλάντων αυτών, στις δύο πρώτες στροφές γίνεται αναφορά στην έλευση του καινούριου χρόνου και στη γέννηση του Χριστού. Στο δεύτερο μέρος, υμνείται ο άγιος Βασίλειος. Σύμφωνα με τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα, είναι ο ζευγολάτης αλλά και ο μορφωμένος οδοιπόρος που έρχεται από τη μακρινή Καισαρεία/Καισάρεια, βαστάει χαρτί και καλαμάρι, αλλά παρόλα αυτά οι χωρικοί του ζητούν να κάτσει να φάει και να τραγουδήσει. Εκείνος αρνείται, λέγοντας ότι δε γνωρίζει παρά μόνο γράμματα. Ακουμπά τότε το ραβδί του και εκείνο ανθίζει. Το σύμβολο του ραβδιού που ανθίζει υπάρχει από την Αρχαιότητα συμβολίζοντας την αναγέννηση και την αναβλαστική δύναμη της φύσης, η οποία εδώ συνδυάζεται με τη γνώση, τη σοφία και την αλήθεια. Ωστόσο, δε θα πρέπει να παραλείψουμε ότι και εδώ έχουμε μια πληθώρα από διαφορετικές τοπικές παραλλαγές του βασικού κειμένου των καλάντων. 

Ύστερα, την παραμονή των Φώτων, ψάλλονται τα κάλαντα που αναφέρονται στη βάπτιση του Χριστού. Κυρίαρχο λαϊκό θέμα της εορτής αυτής είναι η τέλεση του Μεγάλου Αγιασμού για να μεταδοθεί η θεϊκή ευλογία σε ανθρώπους, νοικοκυριά, χωράφια, κ.ο.κ.

Η εορτή του αγίου Βασιλείου καθιερώθηκε από τους πρώτους χριστιανούς την 1η Ιανουαρίου ως αντικατάσταση της παλαιότερης γιορτής των Καλενδών, δεδομένου ότι η ημερομηνία αυτή συμπίπτει με το θάνατο του αγίου Βασιλείου την 1η Ιανουαρίου του 379 μ.Χ. Ο άγιος Βασίλειος ενσαρκώνει το πνεύμα του νέου έτους, δεδομένου ότι η εορτή του συμπίπτει με την έναρξή του, γι' αυτό και σημαδεύεται από πολλά ευετηρικά και διαβατήρια έθιμα, που σκοπό έχουν να πλαισιώσουν τελετουργικά την έναρξη του νέου χρόνου. Συνηθισμένες είναι οι μαντικές πρακτικές της ημέρας, που εκδηλώνονται ως εμπυροσκοπία, δηλαδή από κινήσεις της φωτιάς του τζακιού μετά την τοποθέτηση ορισμένων υλικών πάνω της. Στην Κερασούντα, μάλιστα,  έριχναν στο σπίτι πετραδάκια από την παραλία, ενώ συχνοί ήταν οι πράσινοι στολισμοί των σπιτιών, συνήθως με ελιά, στους οποίους αποδιδόταν ιερότητα. 

Χαρακτηριστικά των ημερών είναι επίσης οι επισκέψεις, οι επίκαιρες ευχές, τα δώρα στους/στις εορτάζοντες/εορτάζουσες  αλλά και μεταξύ συγγενών, και φυσικά, οι χοροί. Οι κύριες εθιμικές και τελετουργικές μορφές των ημερών συνδέονται με την προσπάθεια να εξασφαλιστεί ευετηρία, υγεία και προκοπή για τη νέα χρονιά. Γι' αυτό το λόγο, έχουμε και τα «ποδαρικά», τα «γούρια», την  αύξηση των τυχερών παιχνιδιών, την  τήρηση μιας σειράς προλήψεων, αλλά και την  προσπάθεια συμβολικής εξασφάλισης της υγείας που παρέχει η φύση (σπάσιμο ροδιού, μεταφορά μιας πέτρας με μούσκλια μέσα στο σπίτι κ.λπ). Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς, σε κάθε σπίτι φτιάχνεται η βασιλόπιτα ή «αετόπιτα», στην οποία βάζουμε μέσα κι ένα κέρμα, το οποίο ψάχνουμε να βρούμε όταν κόψουμε τη βασιλόπιτα. Πρόκειται για ένα ακόμη μάντευμα της τύχης, για τη χρονιά που αρχίζει. 

Από τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, βλέπουμε ότι ο λαϊκός άνθρωπος φρόντισε να περιβάλλει τις εορτές του Δωδεκαημέρου με μια σειρά εθίμων, μέσω των οποίων προσπάθησε να εξασφαλίσει την ευτυχία και την μακροημέρευσή του. Με τα ποικίλα αυτά έθιμα επιδιώκεται να θωρακιστεί τελετουργικά, αλλά και να γίνει αισθητή η μετάβαση από τον χειμώνα στην άνοιξη, από το σκοτάδι στο φως, από τη νέκρωση στην αναγέννηση της φύσης, να εξασφαλιστεί η ευετηρική ευτυχία για τη χρονιά που έρχεται και να τονωθεί το θρησκευτικό συναίσθημα και η οικογενειακή συνοχή.

Βιβλιογραφία:

Βαρβούνης, Μ. Γ., 2015. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΚΑΙ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΧΕΙΜΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ, Αθήνα (Διαθέσιμο online)