Γράφει η Ελευθερία Ρηγοπούλου

Κάπου στο βορειοανατολικό Αιγαίο, κοντά στις ακτές της Μ. Ασίας βρίσκεται ένα νησί, το οποίο φέρει τη δική του ιστορία, που μόνο μικρή δεν είναι. Η Σάμος, γνωστή επίσης από τις αρχαίες πηγές ως Υδρήλη, Μελάνθεμος, Φυλλίς και Ανθεμίς, Κυπαρισσία, Δόρυσσα και Δρυούσα, ανέκαθεν φημιζόταν για την μαγευτική χλωρίδα της, το γλυκό μοσχάτο σαν νέκταρ κρασί της και σημαίνουσες προσωπικότητες, όπως τον Πυθαγόρα, τον Αρίσταρχο και τον Επίκουρο.

Τα δύο Κτίρια

Στην πρωτεύουσα του νησιού βρίσκεται το Αρχαιολογικό Μουσείο Σάμου, αποτελούμενο από δύο κτίρια, το νέο, το οποίο χτίστηκε το 1987, με δαπάνη του μορφωτικού ιδρύματος της VOLKSWAGEN, και το παλαιό να γυρνάει ακόμα πιο πίσω στο χρόνο. Το 1856 γεννιέται η ιδέα για τη δημιουργία του από τον Πρίγκιπα Ίωνα Γκίκα, με την κατάθεση του σχετικού νομοσχεδίου στη Βουλή των Σαμίων, δίχως όμως να τελεσφορήσει. Οι προσπάθειες συνεχιστήκαν από τον ηγεμόνα Μιλτιάδη Αριστάρχη, μέχρι που το 1906 ο έμπορος Αλέξανδρος Πασχάλης πρότεινε την ανέγερση ιδία δαπάνη, με αποτέλεσμα την εκκόλαψη του μουσείο το 1912, γνωστού ως «Πασχάλειον Αρχαιοφυλάκιον».

Ο «κρυμμένος» αδελφός του Κούρου

Λίγοι γνωρίζουν για την ύπαρξη του μεγαλύτερου στον ελλαδικό χώρο Κούρου, πολύ λιγότεροι είναι όμως αυτοί που γνωρίζουν για την ύπαρξη ενός δεύτερου, ίσου σε μέγεθος κούρου. Βρισκόμαστε κάπου στο 570 π.Χ., όταν ο κούρος τοποθετήθηκε στο Ηραίο Σάμου, στο χώρο της Ιεράς Οδού στα ανατολικά του Ηραίου και μάλλον ανήκε σε σύνταγμα περισσοτέρων και μικρότερων αγαλμάτων, αφού βρέθηκε και δεύτερος αντίστοιχος. Φτιαγμένος από σαμιακό μάρμαρο, με ύψος 5,25μ, φέρει ίχνη χρώματος, τα οποία μαρτυρούν ότι ήταν επιχρωματισμένος. 

Το μέγεθός του ήταν τόσο μεγάλο, ώστε όταν βρέθηκε - και ήδη ανεγειρόταν το μουσείο- το δάπεδο σκάφθηκε δύο μέτρα βαθύτερα, πρώτα τοποθετήθηκε το αρχαϊκό άγαλμα και έπειτα ανεγέρθηκαν οι τοίχοι. Στον αριστερό μηρό φέρει την επιγραφή, «ΊΣΧΗΣ ΑΝΕΘΗΚΕΝ Ο ΡΗΣΙΟΣ», ότι δηλαδή τον αφιέρωσε ο Ισχής, γιος του Ρησίου. Ο δίδυμος αδελφός, από τον οποίο έχει διασωθεί μόνο μέρος των μηρών και το δεξί χέρι, δε φέρει σχετική επιγραφή. Ο κούρος με το αινιγματικό χαμόγελο, το οποίο προσωπικά πάντα μου έφερνε στο νου αυτό της Μόνα Λίζα, τα αμυγδαλωτά μάτια και τα σαρκώδη χείλη, κατασκευάστηκε έχοντας ως μέτρο τον σαμιακό πήχη, ο οποίος ήταν ίδιος με τον αιγυπτιακό. Το τελευταίο δεν μας κάνει εντύπωση, λόγω της στενής σχέσης της Σάμου με την Αίγυπτο, όπως και τη Ναυκρατίδα.

Τι σχέση είχαν η Αίγυπτος, η Ασσυρία, η Εγγύς Ανατολή και η Ναύκρατις;

Κατά τον 7ο -6ο π.Χ. αιώνα οι σχέσεις του νησιού με την Αίγυπτο ήταν στενές. Πάμπολλα χάλκινα σκεύη, καθώς και αγαλματίδια αφιερώθηκαν στην Θεά Ήρα. Στο μουσείο εκτίθεται κάτοπτρο με ιερογλυφική επιγραφή στο πίσω μέρος της, «Αφιέρωμα της θεραπαινίδας της Θεάς Μουτ, κυρίας του Ουρανού, για να δίνει ζωή, σωτηρία και υγεία». Η θεότητα αυτή παρουσιάζει πάντως κοινά χαρακτηριστικά με την Ήρα, ενώ ο Διόδωρος πολλές φορές ανέφερε την Μουτ ως Ήρα.

Πολλές πολυτελείς ιπποσκευές, από την Ασσυρία στη Βόρεια Μεσοποταμία έχουν επίσης αφιερωθεί ως αναθήματα στη Θεά Ήρα, όπως και πολυτελή έπιπλα ευγενών και ρόπαλα, σύμβολο της εξουσίας των αρχόντων ή των αξιωματούχων.

Ο τύραννος Πολυκράτης συνήψε συμμαχίες με τον Άμασι, τον φαραώ, που συνετέλεσε στην ανάπτυξη του ξεχωριστού χαρακτήρα της Ναυκρατίδος. Οι Σάμιοι έμποροι είχαν σε μόνιμη βάση την πόλη αυτή στους χάρτες τους και την πλώρη των πλοίων τους στραμμένη προς το μέρος της, ενώ είχαν και δικές τους συνοικίες εκεί.

Για τους λάτρεις των μυθικών πλασμάτων

Ο γρύπας (γρυψ) είχε σώμα λιονταριού, κεφάλι και φτερά αετού, ενώ σε μερικές αναπαραστάσεις του φαίνεται πως έχει και ουρά φιδιού. Τα νύχια του ήταν γαμψά και η ράχη του σκεπασμένη με φτερά.

Ανήκε στα φανταστικά όντα του ελληνικού μύθου. Η προτομή του δείχνει μόνο τον λαιμό και την κεφαλή αυτού του μειξογενούς τέρατος, το οποίο είχε αποτροπαϊκό του κακού ρόλο. Οι χυτές προτομές γρυπών αποτελούν το μεγαλύτερο ενιαίο σύνολο από το Ηραίο της Σάμου, με τους λέβητες και τους ραβδωτούς τρίποδες να είναι ελάχιστοι. Ο μεγάλος αριθμό σαμιακών προτομών, δείχνει ότι ο διακοσμημένος με γρύπες λέβητας, προτιμήθηκε ιδιαίτερα ως αφιέρωμα στο Ηραίο. Μάλιστα, μπορεί να οφείλεται σε ένα ιδιαίτερο θρησκευτικό περιεχόμενο αυτού του αναθήματος και της σύνδεσής του με κάποια συγκεκριμένη θεότητα. Μόνο οι προερχόμενοι από το Ιερό του Διός στην Ολυμπία γρύπες, πλησιάζουν, αν όχι στον αριθμό στη σημασία το πλήθος των σαμιακών γρυπών.

Ένα ελεφαντοστέινο λακωνικό έξεργο ανάγλυφο, αναπαριστά τον Περσέα να σκοτώνει τη Μέδουσα , γνωστή και ως «Γοργώ», τη μία από τις τρεις γοργόνες, η μόνη που ήταν θνητή όμως. Το ανάγλυφο ύψους μόλις 10 εκατοστά περίπου, είναι έργο του δευτέρου μισού του 7ου π.Χ. αιώνα. Γνωστή για την ικανότητά της να πετρώνει όποιον την κοιτάζει, η Μέδουσα υπήρξε μάλλον θύμα παρά θύτης, αφού ο μύθος θέλει τον Ποσειδώνα βιαστή της στο ιερό της Αθηνάς. Η τελευταία τιμώρησε την τότε πανέμορφη ιέρειά της μεταμορφώνοντάς την σε τέρας. Άλλος μύθος δεν κάνει λόγο ούτε για βιασμό, ούτε για τιμωρία, παρά μόνο για το πλάγιασμα Ποσειδώνα και Μέδουσας σε λιβάδι γεμάτο λουλούδια.

Ο Πήγασος, το φτερωτό πανέμορφο άλογο, είναι ο σπόρος του Ποσειδώνα και γεννήθηκε από το αίμα που χύθηκε από το κεφάλι της Μέδουσας, κατά τον αποκεφαλισμό της από τον Περσέα. Στο μουσείο εκτίθεται ένα πανέμορφο χάλκινο ανάγλυφο αυτού.

Όλα τα μυθικά πλάσματα έχουν αποτελέσει έμπνευση για πολλούς συγγραφείς και καλλιτέχνες μέχρι και στις μέρες μας. Ο ελληνικός γρύπας, θα μπορούσε να αποτελέσει έμπνευση για τη δημιουργία του Ιππόγρυπα από τον Ludovico Ariotso, στο έργο του Orlando Furioso (Μαινόμενος Ολλανδός), ένα ιπποτικό ποίημα του 16ου αιώνα. Ίσως και ο Πήγασος να ήταν έμπνευση για αυτόν, αφού ο Ιππόγρυπας, το φτερωτό άλογο με κεφάλι γρύπα, έχει διασωστικό ρόλο στο έργο, όπως ο Πήγασος. Η Μέδουσα, ίσως να είναι έμπνευση για τη δημιουργία του βασιλίσκου, του φιδιού με το βλέμμα που απολίθωνε όποιον τον κοιτούσε. Άλλωστε, και η Μέδουσα είχε φίδια αντί για μαλλιά. Ότι και να ισχύει από όλα αυτά, το σίγουρο είναι ότι δεν υπάρχει παρθενογένεση και η φαντασία των ανθρώπων ποτέ δεν έπαψε να πλάθει τα πιο υπέροχα και ευφάνταστα όντα.

Κάποια σχόλια για το μουσείο

Ο πλούτος, η ιστορία και τα μυστήρια, που κρύβει το μουσείο, είναι τόσα, ώστε να μην μπορούν να αναφερθούν σε ένα άρθρο τέτοιας έκτασης. Πρόκειται πραγματικά για ένα θησαυροφυλάκιο. Τι συμβαίνει όμως στο μουσείο τον χειμώνα, όταν η τουριστική περίοδος έχει σημάνει τέλος και αυτό έχει μείνει μόνο του; Επισκεπτόμενη το μουσείο δύο μέρες, πριν από την αλλαγή του χρόνου, και το καλοκαίρι, η διαφορά ήταν αισθητή και σε αυτό δεν ευθυνόταν μόνο η απουσία του κόσμου. Με λύπη αντίκρισα τα τζάμια των προθηκών να μην είναι το ίδιο καθαρά και να δυσκολεύομαι να δω τα μουσειακά εκθέματα, που αυτά έκρυβαν. Μπορεί ο τουρισμός να πεθαίνει τον χειμώνα, όμως αυτό δεν σημαίνει και το θάνατο των μουσείων.

Σύμφωνα με τον νέο ορισμό των μουσείων, όπως αυτός ψηφίστηκε στις 24 Αυγούστου 2022, στο πλαίσιο της 26ης Γενικής Διάσκεψης του ICOM (Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων), που πραγματοποιήθηκε στην Πράγα, από την Έκτακτη Γενική Συνέλευσή του: «Ένα μουσείο είναι ένα μη κερδοσκοπικό, μόνιμο ίδρυμα στην υπηρεσία της κοινωνίας που ερευνά, συλλέγει, συντηρεί, ερμηνεύει και εκθέτει υλική και άυλη κληρονομιά. Ανοιχτά στο κοινό, προσβάσιμα και χωρίς αποκλεισμούς, τα μουσεία προάγουν την ποικιλομορφία και τη βιωσιμότητα. Λειτουργούν και επικοινωνούν ηθικά, επαγγελματικά και με τη συμμετοχή των κοινοτήτων, προσφέροντας ποικίλες εμπειρίες για εκπαίδευση, απόλαυση, προβληματισμό και ανταλλαγή γνώσεων».

Ας κρατήσουμε από εδώ το «στην υπηρεσία της κοινωνίας» και «συμμετοχή των κοινοτήτων». Η ίδια η κοινότητα, πρέπει να είναι αυτή, που ενδιαφέρεται από τη μία για τον πολιτισμό, το παρελθόν και την κληρονομιά της. Από την άλλη το ίδιο το μουσείο πρέπει να κάνει το βήμα και να προσεγγίσει τους πολίτες, ώστε να γίνουν κοινωνοί εμπειριών. Πρόκειται για σχέση αμφίδρομη. Το μουσείο βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της πόλης, δίπλα στα περισσότερα σχολεία. Ας ανοίξει τις πύλες της γνώσης του σε αυτά, με άμεσο και παραστατικό τρόπο και εκπαιδευτικά προγράμματα. Ας γεμίσουν οι κρύοι τοίχοι με τα ζεστά χαμόγελα των παιδιών. Τα μουσεία μας δεν είναι για τους τουρίστες μόνο, και λανθασμένα χρησιμοποιούνται ως μέσα της τουριστικής βιομηχανίας, απομακρύνοντας τον εγχώριο κόσμο, ο οποίος το νιώθει χώρο επισκεψιμότητας για τους «εκλεκτούς» ταξιδιώτες.

Από τις 7 έως τις 13 Αυγούστου του 2022, πραγματοποιήθηκε η εικαστική έκθεση Ζωγραφικής - Γλυπτικής «Παράλληλες Πορείες» του Ιταλού καλλιτέχνη και διεθνούς φήμης εικαστικού Αντρέα Βαλέρι. Περπατώντας ανάμεσα στις αρχαιότητες, ο επισκέπτης ερχόταν αντιμέτωπος με τα σύγχρονα έργα και με το διάλογο παρελθόντος - παρόντος. Τα έντονα χρώματα τη Pop Art σε αντίθεση με τα λευκά αγάλματα, αλλά και σε αρμονία ταυτόχρονα μαζί τους, δημιούργησαν υπέροχους συνειρμούς και συναισθήματα. Ένα σημαντικό βήμα για την ανάδειξη του μουσείου.

Παρόλα αυτά υπήρχαν κάποιες τεχνικές δυσκολίες, καθώς οι λεζάντες είχαν πολύ μικρά γράμματα και βρίσκονταν πολύ μακριά ή αρκετά χαμηλά. Οι πληροφορίες έλειπαν, ενώ το QR code, το οποίο μπορούσε να σκανάρει στην αρχή της έκθεσης κάποιος και οδηγούσε στο επίσημο ιστότοπο, δεν βρισκόταν σε κάθε έκθεμα, ώστε να εμφανίζει την αντίστοιχη πληροφορία. Αν και η έκθεση ήταν πραγματικά πολύ όμορφη, απαρτιζόμενη από αξιοπερίεργα έργα τέχνης, ο παλαιικός τρόπος έκθεσης της μόνιμης συλλογής, δεν της έδωσε το κατάλληλο πάτημα, για να αναδειχτεί δεόντως.

Το μουσείο χρήζει μουσειολογικής μελέτης και ανακαίνισης, ώστε να αναδείξει όλο του τον πλούτο. Τα μουσεία των παραμεθόριων περιοχών χρειάζονται τη φροντίδα τους καθ' όλη τη διάρκεια της χρονιάς, ανεξαρτήτως του αριθμού των επισκεπτών, που δέχονται. Τα μικρά σε μέγεθος μουσεία, δεν παύουν να είναι μουσεία με τις δικές τους ιστορίες και τις δικές τους μνήμες. Το θέμα δεν είναι ποσοτικό. Η επιτυχία είναι η δημιουργία μίας εμπειρίας, που θα μετατρέψει τον απλό επισκέπτη, σε πολίτη έτοιμο να αδράξει τις εμπειρίες του.

ΥΓ: Σκοπός του παρόντος είναι να μεταφέρω την εμπειρία, που αποκόμισα από το μουσείο σε δύο διαφορετικές εποχές του χρόνου, να κοινωνήσω τους προβληματισμούς μου και να μεταδώσω τις εντυπώσεις μου από αυτό. Ευχαριστώ επίσης, την πολυαγαπημένη μου αδελφή, για την αρωγή της με το φωτογραφικό υλικό.

Άρθρο: Ρηγοπούλου Ελευθερία

Φωτογραφίες: Ρηγοπούλου Γεωργία & Ρηγοπούλου Ελευθερία

Ρηγοπούλου Ελευθερία: Απόφοιτος Νομικής ΔΠΘ, μέλος του ΔΣΑ, μεταπτυχιακή φοιτήτρια του Διιδρυματικού Προγράμματος Σπουδών «Μουσειακές Σπουδές» του ΕΚΠΑ σε συνεργασία με το ΠΑΔΑ

Ρηγοπούλου Γεωργία: Προπτυχιακή φοιτήτρια Νομικής ΕΚΠΑ

Βιβλιογραφία

Αρχαιολογικό Μουσείο Βαθέος

Κουν Να. Α., Μύθοι και Θρύλοι της Αρχαίας Ελλάδας, Διασκευή Καραγκούνης Κ.Θ.

Τσοτάκου - Καρβέλη Αικ., 2012, Λεξικό Ελληνικής Μυθολογίας, 1.335 αλφαβητικά λήμματα για τους μύθους της Αρχαίας Ελλάδας, Ειδική έκδοση για την εφημερίδα «Τα Νέα»

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%AC%CE%BC%CE%BF%CF%82

https://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3311 https://www.samosin.gr/el/item/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF-%CF%83%CE%AC%CE%BC%CE%BF%CF%85/

https://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/AR/Kouros-Samou.htm

https://arxaia-ellinika.blogspot.com/2021/12/naukratis-monadiki-elliniki-poli-aigypto-megalou-alexandrou.html

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CF%81%CF%8D%CF%80%CE%B1%CF%82 https://www.samosin.gr/el/item/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF-%CF%83%CE%AC%CE%BC%CE%BF%CF%85/

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%AE%CE%B3%CE%B1%CF%83%CE%BF%CF%82_(%CE%BC%CF%85%CE%B8%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1)

https://icom.museum/en/news/icom-approves-a-new-museum-definition/

https://www.protothema.gr/culture/article/1271329/egainia-sto-arhaiologiko-mouseio-vatheos-samou-tis-ekthesis-tou-diethnous-fimis-eikastikou-adrea-valeri/