Η έννοια του μουσείου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανάγκη του ανθρώπου να συλλέγει αντικείμενα του παρελθόντος. Πρόκειται για μια ανάγκη που υπάρχει από τα βάθη των αιώνων και μαρτυρείται σε όλο τον κόσμο. Γιατί, όμως, συλλέγουμε;

Οι λόγοι που ωθούν τους ανθρώπους να συλλέξουν αντικείμενα με ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά είναι πολλοί και διαφορετικοί. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι πρόκειται για ισχυρό ανθρώπινο ένστικτο. Άλλοι αναφέρονται κυρίως σε οικονομική επένδυση. Άλλοι αναφέρονται κυρίως στην ανάγκη του ανθρώπου να αφήσει υλικές μαρτυρίες πίσω του όταν πια δε θα υπάρχει, σαν μια μορφή αθανασίας. Για αρκετούς συλλέκτες ισχυρό κίνητρο είναι και η κοινωνική καταξίωση, ένας τρόπος να δείξουν στους υπόλοιπους το καλό τους γούστο και τις γνώσεις τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις κυρίαρχος λόγος για τη συλλεκτική δραστηριότητα είναι η αγάπη για τα αντικείμενα και τα φυσικά χαρακτηριστικά τους, ενώ σε άλλες το κίνητρο τείνει περισσότερο προς την ανάγκη για γνώση. 

Λόγω του ότι οι συλλογές αποτελούν κυρίαρχο στοιχείο των μουσείων, πολλοί μελετητές στο χώρο της μουσειολογίας έχουν εξετάσει την ιστορία της δημιουργίας των συλλογών, τα κίνητρα των συλλεκτών και την επίδρασή τους. Το ένστικτο του συλλέγειν ακολουθεί η ανάγκη των ανθρώπων να δείξουν τις συλλογές τους στους άλλους. Και εκεί, έχουμε την απαρχή των πρώτων μουσείων.

Οι σημαντικότεροι ίσως σταθμοί στην ιστορία της συλλεκτικής δραστηριότητας, στο δυτικό κόσμο, ήταν η αρχαία Ελλάδα και η Ρώμη. Ειδικότερα, στους αρχαίους ελληνικούς ναούς βρίσκονταν συγκεντρωμένα πλήθος αναθημάτων. Γνωστοί είναι, επίσης, οι αρχαίοι ελληνικοί θησαυροί. Σύμφωνα, μάλιστα, με μαρτυρία του Παυσανία, μια αίθουσα των Προπυλαίων της Ακρόπολης χρησιμοποιήθηκε για την έκθεση πινάκων ζωγραφικής. Ο περιηγητής φρόντισε, επίσης, να περιγράψει τα θέματα των πινάκων που είδε κατά την επίσκεψή του.  

Ορόσημο στην ιστορία του θεσμού ήταν η ίδρυση του Μουσείου της Αλεξάνδρειας, γύρω στο 290 π.Χ. από τον Πτολεμαίο Α΄ . Επρόκειτο για κέντρο έρευνας και μελέτης αφιερωμένο στις Μούσες και αποτελούσε, μαζί με τη γνωστή βιβλιοθήκη, το μεγαλύτερο πολιτιστικό κέντρο του ελληνιστικού κόσμου. Το συγκεκριμένο κέντρο περιλάμβανε αγάλματα και εκμαγεία για αντιγραφή από καλλιτέχνες, αστρονομικά και χειρουργικά όργανα, καθώς και βοτανικό και ζωολογικό πάρκο. Η κύρια λειτουργία του δε συσχετιζόταν τόσο με το σύγχρονο μουσείο, αλλά φαίνεται να είναι αντίστοιχη με αυτήν του πανεπιστημίου ή της φιλοσοφικής ακαδημίας. 

Ο επόμενος σταθμός είναι η ρωμαϊκή περίοδος, κατά την οποία το μουσείο επιβιώνει και μετατρέπεται στο λατινικό museum. Το museum αναφερόταν κυρίως σε χώρο για φιλοσοφικές συζητήσεις και όχι σε χώρο συλλογής και έκθεσης αντικειμένων. Παράλληλα, πλούσιοι πατρίκιοι και στρατηγοί συσσώρευαν αντικείμενα και διατηρούσαν συλλογές στις επαύλεις τους, ενώ πολεμικές λείες εκτίθενται σε δημόσιους χώρους. 

Στον ισλαμικό κόσμο του 6ου με 8ου αι. μ.Χ. δημιουργούνται συλλογές θρησκευτικού κυρίως χαρακτήρα. Παρόμοιες συλλογές παρατηρούνταν και στην Άπω Ανατολή. Όσο για την Ευρώπη του Μεσαίωνα, εκκλησίες και μοναστήρια συνέλεγαν διάφορα ιστορικά αξιοπερίεργα, κυρίως όμως εκκλησιαστικά λείψανα. Παράλληλα, εκτίθενται και λάφυρα πολέμου, τα οποία έφερναν οι Σταυροφόροι και κατέληγαν συχνά στις ιδιωτικές συλλογές των πριγκίπων και ευγενών. 

Στην Αναγέννηση ο όρος "μουσείο" χρησιμοποιείται στην Φλωρεντία του 15ου αι. για να περιγράψει κυρίως τη συλλογή του Λαυρέντιου των Μεδίκων. Αυτή την περίοδο και περισσότερο κατά το 16ο και 17ο αιώνα, παρατηρείται στην Ευρώπη η ανάπτυξη των προθηκών αξιοπερίεργων αντικειμένων "της τέχνης και της φύσης", τα γνωστά cabinets of curiosities. Για το λάτρη της τέχνης και των εξωτικών και περίεργων αντικειμένων του 16ου και 17ου αι., η επίσκεψη σε τέτοιου είδους πινακοθήκες και προθήκες ήταν αρχικά επίσκεψη στον ιδιοκτήτη ευγενή ή πρίγκιπα, ακόμη και όταν εκείνος δεν ήταν εκεί για να τους υποδεχθεί. 

Ήδη από τα τέλη του 17ου αι. και κυρίως το 18ο και 19ο αι., έχουμε την ίδρυση των πρώτων, ανοιχτών στο κοινό, μουσείων, για τα οποία θα μιλήσουμε σε επόμενο άρθρο. 

Βιβλιογραφία:

Γκαζή, Α., 1999. "Από τις Μούσες στο μουσείο: η ιστορία ενός θεσμού δια μέσου των αιώνων", Αρχαιολογία και Τέχνες, 70 (Μάρτιος 1999)α, 39-46

Οικονόμου, Μ., 2003. Μουσείο: Αποθήκη ή Ζωντανός Οργανισμός;, Κριτική, Αθήνα

Σοφία Καρούνη

Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος

Υπ. Διδάκτωρ Μουσειολογίας