Γράφει η Δήμητρα Φραγκούλη

Αναφιώτικα[1]: μια μικρή, εμφανώς οριοθετημένη κοινότητα στη βόρεια πλαγιά του βράχου της Ακρόπολης, καταγεγραμμένη ως σπουδαίο δείγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής και γεννημένη από την ανάγκη για στέγαση.

Σπίτια σκεπασμένα με επίπεδο δώμα, ενωμένα το ένα με το άλλο συνδυάζουν τη ρυμοτομία των στενών ανηφορικών δρομίσκων και των λαξευμένων σκαλιών και συνθέτουν μια απροσδόκητη «νησιώτικη» εικόνα στις παρυφές της νεοκλασικής Πλάκας.

Μικρόσπιτα, μονόχωρα με λαξεύσεις και συμπληρώματα στα κοιλώματα του ιερού βράχου, ξεκίνησαν να χτίζονται γύρω στα 1860, χωρίς τη συμβολή αρχιτεκτόνων: αρχικά δύο συμπατριώτες από την Ανάφη, από αυτούς που ήρθαν να προστεθούν στις τάξεις των μαστόρων που συνέχισαν το χτίσιμο της νέας πρωτεύουσας, έστησαν τα μικρά τους σπίτια σε σημείο της Αθήνας που τους θύμιζε τον βραχώδη τόπο τους.

Στα μετέπειτα χρόνια τους ακολούθησαν Αναφιώτες, αλλά και άλλοι Κυκλαδίτες: λιθοξόοι, ξυλουργοί, κτίστες και λεπτουργοί, σκαφτιάδες και πηγαδάδες από τη Νάξο, μαραγκοί από την Άνδρο και μαρμαράδες από την Τήνο. Κάποιοι από αυτούς, αρχικά είχαν εγκατασταθεί στο Προάστιο, τα σημερινά Εξάρχεια και στη συνέχεια μετακινήθηκαν προς πιο οικονομικούς χώρους κατοικίας.

Αρχιτεκτονικό δείγμα «απλού δομικού αισθήματος και ευφυούς εξοικονομήσεως αναγκών» σύμφωνα με τον Μπίρη. Εδώ, η αρχιτεκτονική και η τοπογραφία παρακολουθούσαν κατ' ανάγκην τους κύκλους της ιστορίας και της τύχης, εφευρίσκοντας και εξελίσσοντας τρόπους εξυπηρέτησης των ανθρώπινων αναγκών.

Η Καλλιρόη Παρέν, Ελληνίδα δημοσιογράφος, αναφέρει στο «Μικρό Ρωμιό» για τις συνθήκες διαβίωσης στα Αναφιώτικα του 19ου αιώνα: «...Ζούσαν περισσότερο στις εξώπορτες, στην αυλή ή ακόμη στο δρόμο παρά στα σπίτια τους. Εκεί συζητούσαν και κάποτε μάλωναν τα αντρόγυνα. Εκεί έτρωγαν, έπαιζαν, πλένονταν και ντύνονταν τα παιδιά. Εκεί ανταλλάσσονταν οι επισκέψεις τους, διαδίδονταν οι ειδήσεις της ημέρας και σχολιάζονταν η διαγωγή των κοριτσιών, παντρολογούνταν τα φρονιμότερα και καταδικάζονταν σε παντοτινή αγαμία τα ζωηρότερα. Το σαλόνι τους ήταν κατά κάποιο τρόπο η αυλόπορτα, όπου οι γυναίκες, οι τακτικότερες πάντα καθαρές και περιποιημένες, οι πολυάσχολες συχνά αχτένιστες και ασυγύριστες, με τα μωρά τους στα γόνατα, περνούσαν τις ώρες τους. Οι άντρες μετά το βραδινό φαγητό φούμαραν τα τσιγάρα τους, συζητούσαν για πολιτικά, σχολίαζαν τις ειδήσεις των εφημερίδων, έλεγαν αστεία και μιλούσαν για το φαΐ τους, για τις στεναχώριες τους...».

Για έναν ολόκληρο αιώνα, αυτός ο μικρο-συνοικισμός διατηρεί την ομοιογένειά του ως προς την καταγωγή και το επάγγελμα των κατοίκων. Η Λαμπίρη-Δημάκη (1974) αναφέρεται σε «μια κλειστή κοινότητα συγγενών και συμπατριωτών του ιδίου επαγγέλματος και της ίδιας νησιώτικης καταγωγής».

Μικρά ασβεστωμένα σπίτια με ανθοστόλιστες αυλές, λιτές προσόψεις, με την εκμετάλλευση της πλαστικότητας και της κλίσης του εδάφους, πολυάριθμα σκαλοπάτια, κάποια στενά και απότομα, στενοσόκακα. Μια αίσθηση ιδιαίτερης επαγγελματικής και κοινωνικής συνοχής συνεκτικότητας και τοπικής ταυτότητας.

Η εικόνα αυτή μεταβάλλεται σταδιακά: τριάντα χρόνια σχεδόν μετά την μελέτης της Λαμπίρη-Δημάκη, η Καυταντζόγλου (2001) διακρίνει τέσσερις κατηγορίες κατοίκων στα Αναφιώτικα: α) παλιοί ιδιοκτήτες, απόγονοι των πρώτων οικιστών, β) αγοραστές ή ενοικιαστές προ του πολέμου, γ) Έλληνες ή αλλοδαποί, «νεώτεροι» ενοικιαστές, δ) αλλοδαποί τουρίστες που χρησιμοποιούν τα ακατοίκητα ή απαλλοτριωμένα σπίτια ως κατάλυμα. Σήμερα πρόκειται για μια μικρή και αποδυναμωμένη κοινωνική ομάδα.

Στο εσωτερικό των σπιτιών η λειτουργικότητα και η ζεστή ατμόσφαιρα κυριαρχούν: «...δαντέλες, λευκά κεντήματα, υφαντά, κιλίμια από τις νησιώτικές τους πατρίδες καθώς και πλήθος οικιακών σκευών όπως πιθάρια για λάδι και σιτάρι, στάμνες, λυχνάρια, ταψιά, μπρίκια και λεκάνες...»[2]. Αβίαστη και αρμονική είναι η σύνδεση του σπιτιού με τον «δημόσιο» χώρο, το δρόμο.

Ως πραγματικό και συμβολικό όριο του οικισμού λειτουργούν οι δύο παλιές εκκλησίες της περιοχής, ο Άγιος Γεώργιος του Βράχου στην ανατολική πλευρά και ο Άγιος Συμεών στη δυτική πλευρά των Αναφιώτικων: αναστηλώνονται, αποκτούν καμπαναριό και ασημένια αφιερώματα με απεικονίσεις μικρών σπιτιών. Το νεοκλασικό χαρακτήρα της η γειτονιά τον βρίσκει στον Άγιο Συμεών, στον οποίο έχει μεταφερθεί αντίγραφο της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας της Καλαμιώτισσας από μονή της Ανάφης.

Τα Αναφιώτικα συντηρούν μνήμες, σημασίες, συναισθήματα και κτίσματα υπενθυμίζοντας τις πολλαπλές ερμηνείες και σημασίες του χώρου του Ιερού Βράχου: κτίσματα, λιτά και ομοιόμορφα, χωρισμένα από στενά πλακόστρωτα σοκάκια και σκαλοπάτια, άλλοτε ενωμένα το ένα με το άλλο με μεσοτοιχίες, έδιναν και δίνουν ως σήμερα την αίσθηση ότι οι κάτοικοί τους δεν συνοικούν απλώς αλλά συγκατοικούν.

Σε αυτόν τον χώρο, τον πραγματικό, τον χειροπιαστό, τον ιδιαίτερο, καθημερινά κινούνται σκέφτονται και ζουν οι εναπομείναντες λιγοστοί «Αναφιώτες», συμβάλλοντας αποφασιστικά στην ξεχωριστή και ιδιαίτερη φυσιογνωμία που χαρακτηρίζει τον οικισμό. Εκεί όπου τα σπίτια μοιάζουν σφηνωμένα στην πλαγιά του Βράχου και συνθέτουν μια «νησιωτική» εικόνα που έχει καθιερωθεί μέσα από το χρόνο, την πείρα και την εξέλιξή της.

[1]Το άρθρο αποτελεί τμήμα των αποτελεσμάτων της εκπαιδευτικής άδειας (επιδημία) της γραφούσης στο Υπουργείο Πολιτισμού.

[2] Κείμενο εργασίας της Δ. Φραγκούλη στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού προγράμματος του ΥΠ.ΠΟΤ. «Κατοικία και Οικείες Ιστορίες: Πλακιώτικες βόλτες: μια βόλτα στα Αναφιώτικα», Αθήνα, 2007.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γραφάκου Μαργαρίτα & Μαΐστρου Ελένη, "Αρχιτεκτονικός χαρακτήρας της Πλάκας", Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 23.6.1996, σ. 5-9.

Καυταντζόγλου, Ρ. 2001, Στη σκιά του Ιερού Βράχου. Τόπος και μνήμη στα Αναφιώτικα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα/ΕΚΚΕ.

Λαμπίρη-Δημάκη, Ι., 2974, Μελέτη της Παλαιάς Πόλεως των Αθηνών, Κοινωνιολογική Ανάλυση, Υπουργείο Δημοσίων Έργων, Αθήνα.

Μαυραγάνη Μ., 1999, «Αντικείμενα του Παρελθόντος ή Υλική Μνήμη: η κατανάλωση μιας Ετερότητας», στο Ρ. Μπενβενίστε και Θ. Παραδέλλης (επιμ.), σσ. 175-192.

«Πλάκα: η γειτονιά των ονείρων μας», 2012, Εργασίας των μαθητών του 1ου Πειραματικού Σχολείου Πλάκας, Αθήνα, διαθέσιμη και στον διαδικτυακό τόπο: https://plakadiadromes. webnode.gr/αναφιώτικα.

Μπίρης Κ. Η., 1948, «Μια παράδοξη πολιτεία» στο Φιλολογική Πρωτοχρονιά.

1966, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα 1η έκδ. 1966, 3η έκδ. 1996

ΥΠ.ΠΟΤ. 2007, «Κατοικία και Οικείες Ιστορίες: Πλακιώτικες βόλτες: μια βόλτα στα Αναφιώτικα», Αθήνα.

Φιλιππίδης Δ., 1984, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Αθήνα.

Φραγκούλη Δήμητρα

2002 «Νιώτικη κοινωνία. εικόνες του χθες και του σήμερα»,εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

2003, «Ο οικιστικός χώρος της Ίου», «Στις μεταπολεμικές δεκαετίες της Ίου», Επτά Ημέρες της Καθημερινής, 3.8.2003. σσ.19-25, Αθήνα.

2007, «Πλακιώτικες Ιστορίες: Μια βόλτα στα Αναφιώτικα», στο πλαίσιο του Προγράμματος Κατοικία και Οικίες Ιστορίες, Υπουργείο Πολιτισμού, ΕΝΜΑ, ΔΙΝΕΠΟΚ, ΔΑΝΣΜ.

Διαδίκτυο

Αναφιώτικα, Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών: διαθέσιμο στο διαδίκτυο: https://www.eie.gr/archaeologia/gr/arxeio_more.aspx?id=243 (23/09/2015)

Η Δήμητρα Κ. Φραγκούλη είναι Κοινωνική Ανθρωπολόγος και συγγραφέας τριών μονογραφιών στον τομέα της Ανθρωπολογίας. Είναι κάτοχος δυο μεταπτυχιακών τίτλων στο Management και στην Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων, έχει εργαστεί σε ερευνητικά προγράμματα ως επιστημονικό προσωπικό και έχει συμμετοχή ως εισηγήτρια σε συνέδρια και εκπαιδευτικά σεμινάρια. Εργάζεται ως Ανθρωπολόγος από το 2005 στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και είναι Προϊσταμένη στο Τμήμα Εκθέσεων, Επικοινωνίας και Εκπαίδευσης του Μουσείου Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού.